დაუჯდომელი ისეთი სახის სადიდებელ-საქებარ საგალობელს ჰქვია, რომლის დროსაც არ არის დაშვებული ჯდომა. პირველად ასეთი საგალობელი VII საუკუნეში კონსტანტინეპოლის ვლაქერნის ტაძარში უგალობეს ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობელს, რომელმაც ბიზანტიის დედაქალაქი მტრებისაგან იხსნა. საგალობელი იწყება სიტყვებით: "ზესთა მბრძოლისა ჩემისათვის და მოღვაწისა უძლეველისა". დაუჯდომელი შედგება 13 კონდაკისა და 12 იკოსისაგან და თავისი კითხვის წესი აქვს. ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობლის დაუჯდომლის მიხედვითაა მოგვიანებით შექმნილი სხვა დაუჯდომლები: იესო ქრისტესი, წმ. ნიკოლოზისა, წმ. გიორგისა და სხვა. საეკლესიო ტიპიკონით ღმრთისმშობლის დაუჯდომლის გალობა (ან წაკითხვა) დაწესებულია დიდმარხვის მეხუთე შვიდეულის შაბათს. ამ დღის ცისკრის ლოცვაზე დაუჯდომელი მთლიანად იკითხება, იმის მოსაგონრად, თუ როგორ სასწაულებრივად გადაურჩა კონსტანტინეპოლი მტრების თავდასხმას.
დასდებელი (ფსალმუნის რომელიმე მუხლზე "დასადები" ტროპარი) ჰქვია საგალობელს, რომელიც ეძღვნება აღსანიშნ დღესასწაულს ან მოხსენებულ წმინდანს. ეს საგალობლები უმეტეს შემთხვევაში (ლიტიის დასდებლების გარდა) იგალობება ფსალმუნის მუხლებთან ერთად. დასდებლები განსაზღვრული სიდიდისაა და კონკრეტული კილოსთვისაა განკუთვნილი (იხ. მსგავსი). დასდებლები ყველა ღმრთისმსახურებაზე არ სრულდება – მხოლოდ მწუხრსა და ცისკარზე; ამასთან ერთად, თითოეულზე 2-ნაირი სახის. ჯამში ყოველდღიურ ღმრთისმსახურებაში დასდებლები 4-ჯერ იგალობება. ერთმანეთისაგან გასარჩევად თითოეულ დასდებლის სახეს თავისი სახელწოდება აქვს: (1) დასდებელნი უფალო ღაღად-ვყავსა ზედა; იგალობება მწუხრზე, საგალობლის "უფალო, ღაღად-ვყავის" მუხლებს შორის; (2) სტიქარონსა ზედა დასდებელნი; იგალობება მწუხრის ბოლოს, "აწ განუტევე..."-ს წინ, მაგრამ არა ერთიდაიგივე მუხლებით (ჩასართავებით). ეს უკანასკნელები დღესასწაულის (ან დღის) მიხედვით იცვლება; (3) დასდებელნი აქებდითსა ზედა (დიდებამაღალიანის წინ); (4) აღვივსენითსა ზედა დასდებელნი; იგალობება ცისკრის ბოლოს, თხოვნითი კვერექსის შემდეგ, როდესაც არ არის დღესასწაული. მისი ჩასართავებიც იცვლება (დღესასწაულის წინა და შემდგომ პერიოდში, შაბათ დღეს), მაგრამ ძირითადად ჩაერთვის 89-ე ფსალმუნიდან აღებული 2 ვრცელი მუხლი, რომელიც იწყება სიტყვებით: "აღვივსენით ჩვენ..." (აქედანაა სახელწოდება). დღესასწაულებზე, როგორც ითქვა, "აღვივსენითსა ზედა" დასდებლები არ იგალობება; (5) დასდებელნი ლიტიასა ზედა (იხ. ლიტია); ამ დასდებლებს ჩასართავები არ აქვთ, იგალობება ზოგიერთ დიდ მწუხრზე, თხოვნითი კვერექსის შემდეგ.
ყველა ზემოთ ჩამოთვლილ დასდებლებს შორის უკანასკნელი ყოველთვის ღმრთისმშობლისადმია მიძღვნილი. ღმრთისმშობლისები არ იგალობება ფსალმუნნის მუხლებით, არამედ – ჩასართავით "აწ და მარადის და უკუნითი უკუნისამდე. ამინ".
კვირა დღეებში "აქებდითსა ზედა" ღმრთისმშობლის დასდებლის წინ იგალობება სახარების დასდებელი (ე.წ. "გერი"), ჩასართავით: "დიდებაჲ მამასა და ძესა და წმიდასა სულსა"; მას ეწოდება "სახარებისა", რადგან მისი შინაარსი აღებულია საკვირაო ცისკრის სახარებიდან. სახარების დასდებლები ისევე, როგორც საკვირაო საცისკრო სახარებები, თერთმეტია.
დასაწყისი ანუ პირველდაწყებითი ფსალმუნი ეწოდება მწუხრის პირველ – 103-ე ფსალმუნს: "აკურთხევს სული ჩემი უფალსა, უფალო ღმერთო ჩემო, განსდიდენ ფრიად..." მას ეწოდება "დასაწყისი", რადგან იგი იკითხება (დიდ დღესასწაულებში განსაკუთრებული წესით იგალობება) მწუხრის დასაწყისში და აგრეთვე იმიტომ, რომ მისითვე იწყება დღე-ღამის ღმრთისმსახურებათა ციკლი (მწუხრი ამ ციკლის პირველი ლოცვაა). ფსალმუნის მთავარი აზრი არის ღმერთის სიბრძნის განდიდება, რომელიც განსაკუთრებულად სამყაროს შექმნაში გამობრწყინდა. ფსალმუნში იდიდება, აგრეთვე, ღმერთის სახიერება, რომელიც მის მიერ ყველა ქმნილებაზე ზრუნვაში მჟღავნდება. ქართულ ლიტურგიკულ პრაქტიკაში დასაწყის ფსალმუნს "აკურთხევსი"-ც ეწოდება ("აკურთხევს სული ჩემი...").
|