თავი 66

რომისა და ბიზანტიის ურთიერთობანი X-XI საუკუნეებში. მიქაელ კერულარიოსი.

მთელ ამ პერიოდში რომისა და აღმოსავლეთის ურთიერთობებს რასაკვირველია, მეგობრულს ვერ ვუწოდებთ. მათ შორის კეთილგანწყობა დიდი ხნის წინ მინელდა, მაგრამ მას შემდგომ, რაც პატრიარქმა ფოტიოსმა სახალხოდ ამხილა რომის ეკლესიის გადახრები, ურთიერთობებმა აშკარად მტრული ხასიათი მიიღო. პაპის მიერ სიახლეთა თვითნებურად შემოტანა ყოველწლიურად აღრმავებდა აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ეკლესიათა შორის განხეთქილებას. კავშირი აშკარად ჯერ არ იყო გაწყვეტილი, მაგრამ ერთიანობა თითქმის აღარ ჩანდა. ლათინთა სასულიერო პირები ბერძნებს ერეტიკოსებს, არიანელებს უწოდებდნენ, აბრალებდნენ ურჩობას ღვთისადმი, რომელმაც თითქოს, რომის პაპებს, როგორც პეტრე მოციქულის მემკვიდრეებს, მიანიჭა მთელს მსოფლიოზე უზენაესი მმართველობის უფლება. ამ შეხედულების საფუძველზე პაპები მთელ სამყაროს თავიანთ კანონიერ სამფლობელოდ თვლიდნენ და საკუთარ გადაწყვეტილებას კრების განჩინებებზე მაღლა აყენებდნენ. ისინი ვერ ამტკიცებდნენ ბერძენთა ერეტიკოსობას, რომლებმაც უცვლელად შემოინახეს მოციქულთა და მსოფლიო კრებათა დადგენილებები, მაგრამ ამას არად აგდებდნენ. დასავლური გულგრილობა და უმეცრება განურჩევლად იღებდა სასულიერო დასის შეხედულებებს.

კონსტანტინოპოლის პატრიარქებიც იცავდნენ თავიანთ სამწყსოს დასავლური თვითნებური სიახლეებისგან და გამუდმებით ამხელდნენ რომის ეკლესიის ნებისმიერ მორიგ დოგმატურ ცდომილებას და ძველი ტრადიციისგან გადახვევას: ცვლილებას მსოფლიო კრების მიერ შედგენილ სიმბოლოში; ეკლესიაში ხალხისთვის გაუგებარი ენის გამოყენებას, რასაც ასე დამაჯერებლად კრძალავდა პავლე მოციქული; ქრისტეს ეკლესიის სულისთვის ესოდენ მიუღებელ ქედმაღლურ მოთხოვნებს.

ფოტიოსის მემკვიდრე პატრიარქები: ნიკოლოზ II ქრისობერგი, სისინიოს II და სერგი II, მკაცრად ამხელდნენ ლათინთა თავგასულობას; პაპის სახელსაც კი აღარავინ ახსენებდა აღმოსავლეთის ეკლესიაში. საბერძნეთის სასულიერო დასი გულმოდგინედ ცდილობდა, დაეცვა ახალმოქცეულები ლათინთა სიახლეებისა და ცდომილებებისგან.

დროდადრო იყო შერიგებისა და დაახლოების მცდელობები, მაგრამ ამას იმპერატორები მიმართავდნენ პოლიტიკური მოსაზრებით, ან მაშინ, როდესაც პატრიარქით იყვნენ უკმაყოფილონი და იმედოვნებდნენ, რომ პაპი მეტ მიმტევებლობას გამოიჩენდა სარწმუნოების საკითხებში. საბერძნეთის სასულიერო დასს კარგად ესმოდა, რომ პაპის უზენაესობის აღიარების გარეშე რომის ეკლესიასთან დაახლოება შეუძლებელი იყო. ეს დათმობა კი ნიშნავდა ქრისტიანული სწავლების სიწმინდის გაწირვას და თვითნებურად შემოტანილი ყველა სიახლის კანონიერების ცნობას.

კონსტანტინოპოლის პატრიარქები მეტისმეტად რთულ მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ. ამ პერიოდის ბიზანტიის იმპერიის ისტორიაში მრავლად იყო შფოთი და არეულობა. ხელისუფლების მაძიებელთა მიერ მოწყობილი სისხლიანი შეტაკებების წყალობით იმპერატორები ერთიმეორის მიყოლებით იცვლებოდნენ. ეს უკანასკნელნი ხშირად ყოვლად უტიფრად არღვევდნენ ეკლესიის კანონებსა და განჩინებებს. ტახტის მიმტაცებლები და კანონის დამრღვევები პატრიარქის გადაბირებას ცდილობდნენ, რათა მისი ლოცვა-კურთხევით გაემართლებინათ თავიანთი საქციელი. თუ პატრიარქი მკაცრი მამხილებელი აღმოჩნდებოდა, მას ქრისტიანული მამაცობისთვის სასჯელად ტყვეობა და განდევნა ელოდა, ან იმპერატორი დაემუქრებოდა, რომ მიმართავდა პაპს, სცნობდა მის უზენაეს უფლებებს და მის ხელისუფლებას დაუმორჩილებდა აღმოსავლეთის ეკლესიას. იმპერატორს ეჭვი არ ეპარებოდა, რომ პაპი ასეთ შემთხვევაში ყველაფერს შეუსრულებდა, რაკი რომის მღვდელთმთავრის უპირველესი სურვილი იყო, ბიზანტიის მიერ მისდამი მორჩილების აღიარება.

ასეც მოხდა ლეონ ბრძენის (866-912 წწ.) იმპერატორობის დროს. იგი სამჯერ იყო დაქორწინებული, მაგრამ შვილი არ ჰყავდა. როდესაც მან მეოთხედ გადაწყვიტა ცოლის შერთვა, რასაც ეკლესია კრძალავს, პატრიარქმა ნიკოლოზ მისტიკოსმა ამის ნება არ დართო. მიუხედავად ამისა ჯვრისწერა მაინც შედგა, რაც აღასრულა საიმპერატორო კარის ერთ-ერთმა მღვდელმა. როდესაც ეს პატრიარქმა შეიტყო, მღვდელს ხარისხი ჩამოართვა, ხოლო იმპერატორს ტაძარში შესვლა აუკრძალა. ლეონმა, რაკი ხვეწნითა და მუქარით ვერაფერი გააწყო, რომის პაპ სერგი III მიმართა, რომელსაც იმედი მიეცა, რომ აღმოსავლეთი აღიარებდა და ამით გახარებულმა კონსტანტინოპოლში უმალ გაგზავნა ლეგატები. მათ კი მისი სახელით შეიწყნარეს, აკურთხეს იმპერატორის ქორწინება და გამოაცხადეს პატრიარქის დამხობა.

ნიკოლოზ მისტიკოსი მონასტერში გამოკეტეს და მის მაგიერ ექვთიმე დაადგინეს. ამან ხალხი ააღელვა – ბევრმა არ სცნო რომის ლეგატების მონაწილეობით არჩეული პატრიარქი და ნიკოლოზის ერთგულებად დარჩნენ. როდესაც ლეონის სიკვდილის შემდეგ ნიკოლოზი ისევ აღადგინეს, პაპმა იოანე X ისევ გამოგზავნა ლეგატები კონსტანტინოპოლში. მათ, ახალი ხელისუფალისადმი მაამებლობის მიზნით, ამჯერად ადრინდელი განჩინება დაგმეს, ნიკოლოზის აღდგენა სცნეს და აღიარეს, რომ მეოთხე ქორწინების ნება არავის ჰქონდა. პაპმა თავისი დათმობების სანაცვლოდ მაინც ვერ მიიღო ის, რასაც ელოდა და ურთიერთობანი ისევ გაწყდა.

X საუკუნის დასასრულს ნიკოლოზ II ქრისობერგმა და მისმა მემკვიდრეებმა – სისიონის II და სერგი II, ისევ ამხილეს სამოციქულო გადმოცემიდან რომის გადახრები. 1025 წელს იმპერატორმა ბასილი II (976-1025 წწ.) და პატრიარქმა ევსტათიმ თითქმის დაიყოლიეს პაპი იოანე XIX, რომ უარი ეთქვა თავის მოთხოვნებზე გარკვეული საფასურის სანაცვლოდ, რის შესახებაც უკვე ვისაუბრეთ. XI საუკუნის შუა წლებისთვის პატრიარქ მიქაელ კერულარიოსსა და პაპ ლეონ IX შორის ჩამოყალიბდა ახალი, უკიდურესად მტრული დამოკიდებულება.

ახლა აუცილებელია, თვალი გადავავლოთ საბერძნეთის ეკლესიის მდგომარეობას სამხრეთ იტალიაში, რომლის ოლქებს: კალაბრიას, აპულეას, სიცილიასა და ახლომდებარე კუნძულებს ძველად ეწოდებოდა დიდი საბერძნეთი. ამ ტერიტორიებზე მრავალი ბერძნული კოლონია არსებობდა. სირაკუზის, რეგიუმის, ტავრომენიის და ნეაპოლის ეპისკოპოსები მეტწილად ბერძნები იყვნენ, ღვთისმსახურებას ბერძნულად ატარებდნენ და აღმოსავლური ეკლესიის[1] წეს-ჩვეულებებს მისდევდნენ. იტალიის ეს ნაწილი ძველთაგანვე რომის მიტროპოლიაში შედიოდა, მაგრამ ხატთმბრძოლობის ეპოქაში, როდესაც პაპმა იტალიელები აღმოსავლეთის იმპერატორებისადმი ქვეშევრდომობის ფიცისგან გაათავისუფლა, ლეონ ისავრიელმა შური იძია – რომის მიტროპოლიას ჩამოაშორა სამხრეთ იტალია და კონსტანტინოპოლის პატრიარქის ოლქს მიაკუთვნა. შედეგად, პაპის განკარგულებაში იტალიის მხოლოდ ხუთი ლათინური ეპარქია დარჩა. ეს გახდა რომსა და კონსტანტინოპოლს შორის დავის მიზეზი. პაპები ამაოდ ითხოვდნენ წართმეულ ოლქებს, შეეცადნენ კიდეც მათ დაბრუნებას იარაღის ძალითა და დასავლელი იმპერატორების, განსაკუთრებით ოტონთა საგვარეულოს, დახმარებით.

რაც უფრო ღრმავდებოდა განყოფა აღმოსავლურ და დასავლურ ეკლესიებს შორის, მით უფრო მონდომებით ცდილობდა რომის ეკლესია ლათინური ენისა და ტრადიციების გავრცელებას ამ მხარეებში. პასუხად ბიზანტიის იმპერატორები ამრავლებდნენ ეპარქიების რიცხვს სამხრეთ იტალიაში. 968 წელს იმპერატორმა ნიკიფორე II ფოკამ (963-969 წწ.) კონსტანტინოპოლის პატრიარქის ოლქს რომის გამგებლობაში დარჩენილი ხუთი ეპარქიაც მიაკუთვნა, ხოლო კალაბრიასა და აპულეაში აკრძალა ლათინურ ენაზე ღვთისმსახურება.

მაგრამ ეს უთანასწორო ბრძოლა იყო: სხვა საზრუნავთა გამო იმპერატორი სათანადო ყურადღებას ვერ აქცევდა იტალიას. იგი ამ ქვეყნიდან შორს იყო, პაპს კი იოლად შეეძლო გარემოებათა გამოყენება თავისი მიზნის მისაღწევად. IX საუკუნის შუა წლებიდან იტალიას გაუთავებლად თავს ესხმოდნენ სარკინოზები. პაპ ლეონ IV დროს ისინი რომსაც დაემუქრნენ, მაგრამ შეშინებულ რომაელებს პაპის სახით მტკიცე და მამაცი დამცველი გამოუჩნდა. ამ თავდასხმებით განსაკუთრებით სამხრეთი იტალია ზიანდებოდა, სარკინოზებმა აქ რამდენიმე ქალაქიც დაიკავეს, რასაც მოჰყვა ეპისკოპოსების გამგზავრება კონსტანტინოპოლში დახმარების სათხოვნელად; მაგრამ იმპერატორს მათი შველა ყოველთვის არ შეეძლო.

ამასობაში პაპები, სარგებლობდნენ რა თავიანთი ძალაუფლებით, არეულობებითა და ეპისკოპოსების არყოფნით, ბერძნულ-იტალიურ ოლქებში თავიანთ მმართველობასა და ლათინთა ტრადიციებს ამკვიდრებდნენ. მათ შეავიწროვეს ბერძნული ენა, შეეცადნენ სასულიერო პირთა უქორწინებლობის, შეცვლილი სიმბოლოსა და აღმოსავლური ეკლესიისთვის მიუღებელი სხვადასხვა ტრადიციის დანერგვას.

XI საუკუნის შუა წლებისთვის აპულეას დედაქალაქ ბარს, საბერძნეთის იმპერატორის სახელით მართავდა არგირა, ნახევრად ბერძენი, ნახევრად იტალიელი – თვალთმაქცი, რომელიც საკუთარი ინტერესების სასარგებლოდ ხან იმპერატორს ემსახურებოდა, ხანაც პაპს. იგი ხელს უწყობდა მისთვის ჩაბარებულ ოლქებში ლათინთა ტრადიციების დამკვიდრებას. მით უმეტეს, რომ სძულდა ბერძნები, რომელთაც იგი ერთხანს დატყვევებულიც კი ჰყავდათ.

იმხანად იმპერატორმა მიქაელ პაფლაგონიელმა (1034-1041 წწ.) სიცილიაში სარკინოზებთან საომრად გაგზავნა თავისი ერთ-ერთი საუკეთესო მთავარსარდალი გიორგი მანიაკოსი, რომელმაც ჩრდილოეთ საფრანგეთიდან დაიქირავა რამდენიმე ასეული ნორმანი. არგირას ღალატმა და ხრიკებმა საქმე იქამდე მიიყვანა, რომ ბერძენი მთავარსარდალი იმპერატორს აუმხედრდა, ხოლო ნორმანებმა ძალა მოიკრიბეს და რომს დაემუქრნენ. პაპი ლეონ IX თავად გაუძღვა ლაშქარს, მაგრამ დამარცხდა და ტყვედ ჩაუვარდა მტერს. ეს ხდებოდა 1038-1054 წლებში. შედეგად ბიზანტიამ დაკარგა სამხრეთ იტალია, რომელსაც ნორმანები დაეპატრონნენ.

იმავე პერიოდში კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა შეიტყო, რომ იტალიის იმ ოლქებში, რაც მისი გამგებლობის ქვეშ იყო, ვრცელდებოდა აღმოსავლური ეკლესიისთვის უცხო ტრადიციები: შაბათის მარხვა, ევქარისტიისას გაუფუებელი პურით სარგებლობა (სანაცვლოდ გაფუებულისა, რაც მოციქულთა ეპოქიდან IX საუკუნემდე გამოიყენებოდა აღმოსავლეთშიც და დასავლეთშიც) და სხვა წეს-ჩვეულებები. პატრიარქი მიქაელ კერულარიოსი ვალდებული იყო, ყურადღება მიექცია ეკლესიის ძველი ტრადიციების ასეთი დარღვევისთვის. მან ოხრიდის ეპისკოპოს ლეონთან ერთად 1053 წელს იტალიაში, ტრანიის ეპისკოპოს იოანეს მისწერა წერილი, სადაც მშვიდად და კრძალვით მიუთითებდა მცდარ საქციელზე და აპულეის ეპისკოპოსებსა და მღვდლებს ევედრებოდა, „სწორ გზაზე დაეყენებინათ საკუთარი თავი და ერი და უარეყოთ მიღებული სიახლენი“. ზოგიერთი ცნობით, პატრიარქმა ბრძანა, დაეხურათ კონსტანტინოპოლის ეპარქიაში განლაგებული ლათინთა რამდენიმე მონასტერი. მაგრამ ამ ბრალდების დამამტკიცებელი საბუთი არ არსებობს. თანაც ლათინები იმდენად არაკეთილსინდისიერად გადმოგვცემენ საქმის ვითარებას, რომ საფუძველი გვაქვს, ეჭვი შევიტანოთ ზემოთქმულის სიმართლეში.

პატრიარქის წერილი ხელთ ჩაუვარდა გულფიცხ კარდინალ ჰუმბერტს, რომელმაც ეს ამბავი რომის ეკლესიის უდიდეს შეურაცხყოფად ჩათვალა. მანვე დაარწმუნა ლეონ IX, რომ მიქაელ კერულარიოსი საჯაროდ ცილს სწამებდა რომის მღვდელთმთავრის ტახტს. ამას მოჰყვა პატრიარქთან პაპის ეპისტოლე, რომელიც 41 თავისგან შედგებოდა და პატრიარქის მოკლე წერილში გამოთქმულ შეხედულებებს უარყოფდა. მთლად მართებული არ იქნება, გამოვიყენოთ სიტყვა „უარყოფა“ – ეს უკიდურესად უცნაური ეპისტოლე არც არაფერს უარყოფდა, არც ადასტურებდა; კერულარიოსის მიერ მოხსენიებულ ერთ საკითხსაც არ ეხებოდა.

სამაგიეროდ, პაპი ქედმაღლებად და უტიფრებად მოიხსენებდა ბერძნებს, რომლებმაც გაბედეს და ივარაუდეს, თითქოს ზეციურმა მამამ არ გაუმხილა მოციქულთა თავს, პეტრეს, როგორ და რით უნდა აღსრულებულიყო ქრისტეს ვნებათა გახსენება (დასავლეთში ძალიან კარგად იცოდნენ, რომ IX საუკუნემდე ევქარისტიისთვის გაფუებული პური გამოიყენებოდა. შეუძლებელია, პაპს არ სცოდნოდა, რომ გაუფუებელი პურით ევქარისტიის აღსრულების ტრადიცია პეტრე მოციქულს არ უკავშირდებოდა). რომის იერარქის წერილში აქცენტი ძირითადად გაკეთებული იყო პაპების აღმატებულობაზე, რომელნიც არ საჭიროებენ ვინმესგან შენიშვნებს, პირიქით თავად არიან ყველას მასწავლებლები. განსაკუთრებით იყო ხაზგასმული თითქოსდა კონსტანტინე დიდის მიერ პაპ სილვესტრისა და მისი მომხრეებისთვის ნაბოძები პრივილეგიები. რომის მღვდელთმთავარი ამტკიცებდა, რომ კონსტანტინე დიდმა, თავისი ნათლობის მეოთხე დღეს, პაპს უბოძა ძალაუფლება, რაც იმპერატორისას აღემატებოდა; შემდეგ აღწერა, როგორ მოიხადა გვირგვინი იმპერატორმა, რათა იგი სილვესტრისთვის დაედგა; მიქაელ კერულარიოსს „შეახსენა“, რომ კონსტანტინემ პაპს დაუთმო რომი, იტალია და დასავლეთის ყველა პროვინცია. წერილის დასასრულს კი განაცხადა, რომ კონსტანტინესაგან ჩუქების ეს სიგელი დადასტურდა და ხელმოწერილი იქნა პირველ მსოფლიო კრებაზე ნიკეაში.

“დაასაბუთა“ რა ამგვარი მტკიცებულებებით რომის ტახტის შეუმცდარობა, პაპმა კიდევ ერთხელ მკაცრად გაკიცხა ბერძნები: როგორ თუ სათანადო პატივს არ მიაგებდნენ ლათინებს – პეტრეს ამ მახლობელ და საყვარელ მოწაფეებს – უფალმა ხომ უპირატესად მათთვის გაწირა თავისი სიცოცხლე ჯვარზე. ბრალდებას – რომ ბერძნები, ადრეც და ახლაც, პირწავარდნილი ერეტიკოსები არიან, პაპი ასაბუთებდა პავლე მოციქულის სიტყვებით კორინთელებისადმი: „ხოლო ვიტყჳ ამას, რამეთუ კაცად-კაცადი თქუენი იტყჳს, ვითარმედ: მე პავლესი ვარ, ხოლო მე – აპოლოჲსი, ხოლო მე – კეფაჲსი, ხოლო მე – ქრისტესი“ (1 კორ. 1,12). პაპი ვერ მიხვდა, რომ ეს სიტყვები უფრო ლათინებს ამხილებდა, ვიდრე ბერძნებს.

ამ უცნაურ ეპისტოლეს პატრიარქმა თავაზიანად და ძმური სიყვარულით უპასუხა. იმპერატორ კონსტანტინე მონომაქოსს (1042-1054 წწ.) პაპთან მშვიდობიანი ურთიერთობა სურდა და იმედოვნებდა, რომ მისი საშუალებით გერმანიის იმპერატორ ჰენრიხ III დაითანხმებდა საერთო ბრძოლაზე სარკინოზებისა და ნორმანების წინააღმდეგ, ამიტომ თავადაც მისწერა პაპ ლეონ IX და სთხოვა, გამოეგზავნა ელჩები კონსტანტინოპოლში ეკლესიაში მშვიდობის დასამყარებლად და საერთო მტრის წინააღმდეგ ომის დაწყებაზე მოსალაპარაკებლად.

პატრიარქისა და იმპერატორის წერილები გადაეცა აპულეის მმართველს, არგირას, რომელმაც ითავა მათი მიტანა პაპთან. იმჟამად ლეონ IX ნორმანების ტყვე იყო, რომლებიც, თუმცა გარკვეულ პატივს მიაგებდნენ, როგორც ეკლესიის თავს, მაგრამ მაინც რვა თვეზე მეტი ხნის განმავლობაში დაპატიმრებული ჰყავდათ ბენევენტაში. როდესაც ბოლოს და ბოლოს გაუშვეს, პაპი რომში სნეული დაბრუნდა და რამდენიმე დღეში, 1054 წლის 19 აპრილს, გარდაიცვალა. მიიღო თუ არა მან პატრიარქისა და იმპერატორის წერილები, გასცა თუ არა რაიმე განკარგულება, ვერაფერს ვიტყვით.

ლეონ IX გარდაცვალებიდან ორი თვის შემდეგ კონსტანტინოპოლს მისი სახელით ეწვივნენ ელჩები: კარდინალი ჰუმბერტი, ამალფის ეპისკოპოსი პეტრე და რომის ეკლესიის კანცლერი არქიდიაკონი ფრიდრიხი. მათ იმპერატორს გადასცეს თითქოსდა პაპის წერილი – აღსავსე მლიქვნელობითა და ქება-დიდებით, რასაც კონსტანტინე მონომაქოსი სრულიადაც არ იმსახურებდა. ამავე წერილის ავტორი შეეცადა მის ამხედრებას მიქაელ კერულარიოსის წინააღმდეგ, რომელსაც დააბრალა გაუგონარი პატივმოყვარეობა – თითქოს მას უნდოდა ალექსანდრიისა და ანტიოქიის პატრიარქების დამორჩილება და „მრავალი შეუწყნარებელი ქმედება“. ლეგატებს კონსტანტინოპოლში მეტისმეტად ქედმაღლურად ეჭირათ თავი და საჯაროდ აცხადებდნენ, რომ ბერძნებისთვის სარწმუნოების ჭეშმარიტი დოგმატების მასწავლებლებად ჩამოვიდნენ.

მიქაელ კერულარიოსმა სასულიერო პირთა კრება მოიწვია ლეგატებთან მოსათათბირებლად. ლეგატებმა კრებაზე პატრიარქს გადასცეს საყვედურებით აღსავსე წერილი პაპისგან (მათი თქმით). აი, რა ეწერაა წერილში: „ჩვენამდე მოაღწია ხმებმა, რომ ბევრი შეუწყნარებელი რამ ჩაგიდენია, მაგრამ აქამომდე ჩვენ ამის თაობაზე გადაწყვეტილება არ მიგვიღია. ამბობენ, რომ ახალმონათლული ხარ და საეკლესიო ხარისხების თანმიმდევრობათა დაუცველად მიითვისე ეპისკოპოსობის პატივი. უზომო პატივმოყვარების გამო ცდილობ, ანტიოქიისა და ალექსანდრიის პატრიარქებს წაართვა მათი კუთვნილი უფლებები და დაიმორჩილო... საკუთარ თავს მსოფლიო პატრიარქს უწოდებ, – საძაგელი მკრეხელობა და წყეული თვითნებობაა! ბოლოს, შენ რომის ეკლესიის ცილისმწამებლად მოგვევლინე. და თუ რომელიმე ერი, მთელი დედამიწის ზურგზე, სიამაყის გამო რაიმეში არ ეთანხმება რომის ეკლესიას, მაშინ შეუძლებელია ეს ხალხი რომელიმე ეკლესიას ეკუთვნოდეს. მას უნდა ეწოდოს ერეტიკოსთა თავყრილობა, განხეთქილებაში გასულთა კრება, სატანის სინაგოგა...“

პატრიარქმა წერილი გამოართვა, მაგრამ ბეჭედი საეჭვოდ მოეჩვენა. მისი წაკითხვის შემდგომ კი დარწმუნებით განაცხადა, რომ იგი პაპისგან არ იყო გამოგზავნილი. ამ დასკვნის საშუალებას მარტო წერილის შინაარსი არ იძლეოდა: იოანე ტრანიელისგან მიღებულმა ცნობებმა პატრიარქს აფიქრებინა, რომ კონსტანტინოპოლიდან გაგზავნილი წერილები პაპისთვის არ გადაუციათ – ისინი და მათთან ერთად ფულიც არგირამ დაიტოვა. ყველაფრის მოთავე ბერძენთა და პირადად მიქაელ კერულარიოსის ეს შეურიგებელი მტერი გამოდიოდა.

პატრიარქმა ლეგატებს ადგილი მიტროპოლიტების უკანა რიგში შესთავაზა, ისინი განაწყენდნენ და საჩქაროდ დატოვეს კრება. შემდეგ მიქაელ კერულარიოსმა თავი აარიდა მათთან ახალ მოლაპარაკებას და დაელოდა ლეგატების ელჩობისა და მათ მიერ ჩამოტანილი წერილის უტყუარობის დამადასტურებელ ცნობებს. ამასობაში კი ანტიოქიის, ალექსანდრიისა და იერუსალიმის პატრიარქებს დაწვრილებით აუხსნა საქმის ვითარება და თანადგომა სთხოვა. მათთვის გაგზავნილ წერილებში ჩამოთვალა რომის ეკლესიის ყველა გადახრა და აცნობა, რომ ლეგატებთან აპირებდა ამ საკითხზე პაექრობას.

მაგრამ ლეგატები არც ამ პაექრობას დაელოდნენ და არც წერილის უტყუარობის საჭირო დასაბუთება წარმოადგინეს; განიზრახეს, თვითნებურად, უაღრესად თავხედურად გაეწყვიტათ ყოველგვარი ურთიერთობა პატრიარქთან. 1054 წლის 16 ივლისს მათ მღვდელმსახურთა და ხალხის თვალწინ ღვთისმსახურების დროს წმინდა სოფიას ტაძრის ტრაპეზზე დადეს სიგელი და პაპის სახელით ანათემას გადასცეს მიქაელი თავისი ყველა მიმდევარითა და „მისი სისულელეების ქომაგებთან ერთად“. ამ სიგელით „ცრუპატრიარქის, უბოროტესი დანაშაულებებით პატივაყრილი“ მიქაელის თანამზრახველთ ყველა შესაძლო ერესი ბრალდებოდათ. მათ უწოდებდნენ არიანელებს, მაკედონიანელებს და ა.შ. და რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, აბრალებდნენ, თითქოს მათ ამოიღეს სიმბოლოდან, რომ სულიწმიდა ძისაგანაც გამოდის.

დიაკვნები ამაოდ არწმუნებდნენ ლეგატებს, უკან წაეღოთ სიგელი, მაგრამ მათ ეს ყურად არ იღეს, გამოვიდნენ ტაძრიდან, ბერძნებისადმი დაპირისპირების დასტურად ფეხებიდან მტვერი ჩამოიბერტყეს და კონსტანტინოპოლი დატოვეს. პატრიარქმა ნაადრევად ჩათვალა, ეს სიგელი ხალხისთვის გაეცნო და მისი დამალვა ბრძანა.

მომხდარის შესახებ შეატყობინეს იმპერატორს; სცადეს ლეგატების მობრუნებაც, მაგრამ არსებობს ვარაუდი, რომ თავად იმპერატორმა ფარულად შეატყობინა მათ, არ დაბრუნებულიყვნენ კონსტანტინოპოლში – ეს მათი სიცოცხლისთვის საშიში იქნებოდა. სასულიერო დასი და ხალხი მეტისმეტად იყო აღშფოთებული მათი საქციელით, იმპერატორიც უკიდურესად უკმაყოფილო დარჩა. მას პაპთან დაზავება სურდა და პოლიტიკური მოსაზრებით მზად იყო, გარკვეულ დათმობებზე წასულიყო საეკლესიო საკითხებში, რაც მას ნაკლებ აღელვებდა. ასევე არ სიამოვნებდა პატრიარქის მიერ გამოჩენილი სიმტკიცე და მოშურნეობა, მაგრამ ეშინოდა რომთან დათმობებით არ განერისხებინა სასულიერო დასი და ხალხი. იმპერატორი საკმაოდ ორაზროვნად იქცეოდა – გარკვეულწილად კონსტანტინოპოლში მყოფ ლეგატებს მფარველობდა და ისინიც კმაყოფილნი იყვნენ მისი საქციელით. ეს უკანასკნელნი ცხოვრობდნენ სტუდიის მონასტერში, სადაც პაექრობა გამართეს იქაურ მონაზონ ნიკიტა სტიფატთან – ავტორთან წიგნისა ლათინთა ცდომილებების შესახებ. ჰუმბერტი, რომელმაც აღწერა კონსტანტინოპოლში თავისი ყოფნა და საქმიანობა, მოგვითხრობს, რომ იმპერატორმა ზემოხსენებული წიგნის დაწვა ბრძანა. შემდეგ ლეგატების მიერ შედგენილი სიგელის მთარგმნელთა დასჯა გადაწყვიტა, ბოლოს კი რისხვა არგირას დაატეხა თავს.

ლეგატების გამგზავრებიდან მეოთხე დღეს პატრიარქმა მოიწვია კრება მომხდარის განსახილველად. კრების დეკრეტში ეწერა: „უკეთური ადამიანები ...შეეცადნენ ჯანსაღი სწავლების გაუკუღმართებას თავიანთი უგუნური შეხედულებებით და იმდენად უტიფრად მოიქცნენ, რომ ანათემას გადაგვცეს ჩვენ ყველა და ისინიც, ვისაც მათი ცდომილებების მიღება არ სურს. მათ თავი მოგვაჩვენეს პაპის გამოგზავნილებად. მაგრამ ზედმიწევნითი გამოძიებით გაირკვა, რომ ისინი თავიანთი ნებით მოვიდნენ, დაჰყვნენ არგირას ხრიკებს და პაპის სახელით წარმოადგინეს ყალბი, თავიანთი შეთხზული წერილები. შეადგინეს ჩვენი განკვეთის სიგელი და იგი წმინდა სოფიას ტრაპეზზე დადეს“. ამას მოსდევს განკვეთის სიგელის შინაარსის თარგმანი (თავად დედანი მუზეუმში შეინახეს, მისი დამწერნი კი ანათემას გადასცეს).

დასავლელი მწერლები მკაცრად კიცხავენ პატრიარქ მიქაელ კერულარიოსს, როგორც მშვიდობის დამრღვევსა და აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ეკლესიებს შორის განხეთქილების ჩამომგდებს. ლათინთაგან ერთნი მას პაპისადმი ურჩობაში სდებენ ბრალს, მეორენი – თითქოს მან დიდი ხმაური ატეხა ტრადიციაში შეტანილი უმნიშვნელო ცვლილების გამო.

ჩვენ ამ შეხედულებებს ვერაფრით გავიზიარებთ. სინამდვილეში აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ეკლესიებს შორის განხეთქილება მოხდა სიმბოლოს შეცვლის, რომის ეკლესიის მსოფლიო ბატონობისკენ მისწრაფების, გაუთავებლად და თვითნებურად სიახლეთა შემოღების გამო. ძველი ერთობა დიდი ხანია აღარ არსებობდა. ასეთ ვითარებაში მიქაელ კერულარიოსი დინჯად მოქმედებდა და მშვიდობის შენარჩუნება სურდა. შეუძლებელია, უყურადღებოდ დაეტოვებინა საკუთარ დაქვემდებარებაში არსებულ ეპარქიებში ძველი ტრადიციებიდან თვითნებური გადახვევები. მან ტრანიის ეპისკოპოსს შენიშვნა ძმური სიყვარულით მისცა, რაც სულაც არ იმსახურებდა პაპ ლეონ IX ლანძღვა-გინების ნიაღვარს (თუ ვაღიარებთ, რომ პირველი ტრაქტატი და მეორე წერილი მას ეკუთვნოდა, რისი დაჯერებაც ძნელია). როდესაც ლეგატებმა ისევ პაპის სახელით შეაჩვენეს პატრიარქი და მისი ყველა თანამზრახველი, ანუ მთელი აღმოსავლეთის ეკლესია, მიქაელ კერულარიოსმა ისინი რომის მღვდელთმთავრის წარმომადგენლებად არ სცნო, რითაც შეინარჩუნა ეკლესიებს შორის მშვიდობის დამყარების შესაძლებლობა. მან ეს ამბავი წარმოაჩინა, როგორც დავა პატრიარქსა და სამ პიროვნებას შორის, რომლებმაც თავხედურად და უგუნურად მოქცევა გაბედეს. ყოველივე ამის შემდეგ რატომ უნდა დაბრალდეს მას განხეთქილება?!

და მართლაც, ეს მოვლენა იმხანად არავის მიუჩნევია ეკლესიებს შორის განხეთქილებად. რომში ლეონ IX უახლოესმა მემკვიდრემ ვიქტორ II ეს საქმე საერთოდ უყურადღებოდ დატოვა. 1057 წელს პაპის ტახტზე სტეფანე IX სახელით, ავიდა ფრიდრიხი (იგი თან ახლდა ჰუმბერტს), რომელმაც დაუყოვნებლივ გაგზავნა ელჩები კონსტანტინოპოლში ეკლესიის საქმეებზე მოსათათბირებლად. მაგრამ წარგზავნილები დიდი ხნით შეაფერხა უამინდობამ, შემდეგ გზაშივე მიიღეს ცნობა პაპის გარდაცვალების შესახებ და რომში დაბრუნდნენ.

აღმოსავლეთის ეკლესიაში კიდევ დიდხანს არ კარგავდნენ შერიგების იმედს. პეტრე ანტიოქიელი და თეოფილაქტე ბულგარელი, რომლებიც ბევრს წერდნენ ბერძნებსა და ლათინებს შორის არსებულ სადავო საკითხებზე, ყველაზე მნიშვნელოვნად სიმბოლოს შეცვლას თვლიდნენ. მათი აზრით, მშვიდობის აღდგენა მაშინ იქნებოდა შესაძლებელი, თუ რომის ეკლესია უარს იტყოდა აღნიშნულ სიახლეზე. მაგრამ ლათინებს დოგმატი სულაც არ აწუხებდათ – პაპისთვის ყოველგვარ საეკლესიო საკითხზე მნიშვნელოვანი საერო ხელისუფლება და დიდება იყო. რომის ეკლესია სულ უფრო ემსგავსებოდა ამსოფლიურ სამეფოს, რომელთანაც მშვიდობის დამყარება მხოლოდ მისდამი მორჩილებით იყო შესაძლებელი.

XI საუკუნის დასასრულს პაპმა ურბან II ქალაქ ბარში მოიწვია კრება, რომელშიც მონაწილეობდა იტალიის მართლმადიდებელი სასულიერო დასი. მსჯელობის ძირითადი თემა იყო სულიწმიდის გამომავლობა. მაშინ გამოცხადდა ანათემა ყველას მიმართ, ვინც არ დაეთანხმებოდა ლათინთა სარწმუნოების სიმბოლოს და არ მიიღებდა შესაბამის დოგმატს.

ლეგატებისა და პატრიარქ მიქაელ კერულარიოსის საქმე კონსტანტინოპოლის გარეთ თითქმის შეუმჩნეველი დარჩა. იგი გახმაურდა და საყოველთაოდ ცნობილი გახდა XVI საუკუნიდან, როდესაც ვატიკანის ბიბლიოთეკარი ბარონიუსი ბიბლიოთეკის მოწესრიგებისას წააწყდა პატრიარქის წერილს ტრანიის ეპისკოპოსისადმი და ჰუმბერტის ნაამბობს. ამ დროიდან აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ეკლესიათა საბოლოო განყოფის თარიღად 1054 წელი ჩაითვალა.